Armen zijn duurder uit

Over het onrecht van de boete op armoede

Vier jaar geleden was armoede het jaarthema van de Iona Community. De jaarlijkse week op Iona voor members van de Community werd toen geleid door Niall Cooper, de landelijke coördinator van Church Action on Poverty. In Grieshog 28 heb ik daarvan indertijd verslag gedaan. De samenwerking met Cooper en zijn organisatie is sindsdien geïntensiveerd. Dat heeft onder meer geleid tot een gezamenlijk project over wat de Engelsen noemen de ‘poverty premium’. Ik zou daarvoor eerder het begrip ‘boete op armoede’ willen gebruiken dan ‘armoedepremie’. Beide begrippen willen in ieder geval het verschijnsel aanduiden dat armen meer moeten betalen voor dezelfde goederen en diensten dan mensen die het financieel breder hebben. Begin december verscheen het eindrapport ‘Food, Fuel, Finance’. Hierin wordt de werking van dit verschijnsel uitvoerig uit de doeken gedaan voor maar liefst vijf gebieden. Alle vijf beginnen ze met een F: naast voedsel (Food), energie (Fuel) en geld (Finance) ook huisraad (Furniture) en  uitvaart (Funeral). In vertaling bekt dat veel minder dan vijf F-woorden op een rijtje. Maar de inhoud is even schokkend en zette mij ook aan het denken. Wordt er alleen in Groot-Brittannië een boete op armoede geheven of gebeurt dat ook in Nederland? En zo ja, hoe dan?

Onderzoek

‘Food, Fuel, Finance’ bouwt voort op eerdere onderzoeken over dit onderwerp, maar berust vooral op de inbreng van armen zelf. Onder het motto ‘Nothing about us, without us, is for us’ zijn eerst enige focusgroepen gevormd van mensen, die in armoede leven. Met hen zijn de betreffende onderwerpen en hun gevolgen voor het dagelijkse leven verkend. Daarna zijn de resultaten besproken in verschillende rondetafelconferenties, waaraan naast de armen als ervaringsdeskundigen ook andere partijen en deskundigen deelnamen. Dat heeft geleid tot een aantal concrete voorbeelden en aanbevelingen om deze boete op armoede ongedaan te maken.

Voedsel

De stijgende kosten van levensonderhoud in Groot-Brittannië raken vooral de huishoudens met lage inkomens, omdat zij minder vrij besteedbaar inkomen hebben. Vaak zijn de inwoners van arme buurten ook duurder uit, omdat de grote supermarkten in andere wijken gevestigd zijn. Ze zijn dan aangewezen op kleine buurtwinkels, die duurder zijn en een minder groot en gezond assortiment voeren. Dat geldt in nog sterkere mate voor arme mensen die op het platteland leven.

Als je minder geld voor levensmiddelen hebt, kan je ook minder gebruik maken van bonus- en bulkaanbiedingen (drie voor de prijs van twee). Een typerend antwoord op de vraag in het onderzoek ‘hoe ga je om met je budget voor voedsel’ was ook ‘hoezo budget?’ Na de vaste kosten voor huur, energie, zorgverzekering en dergelijke, blijft er weinig over. Sommige ouders slaan maaltijden over om er voor te zorgen dat hun kinderen genoeg eten.

Mensen die in armoede leven, missen vaak ook de mogelijkheden om hun situatie te verbeteren. Ze hebben minder keukenapparaten en opbergruimte. Het witgoed dat ze hebben, slurpt meer energie. Soms beschikt men ook over minder kennis om gezond te koken.

Energie

Huishoudens met lage inkomens betalen hoger dan gemiddelde prijzen voor gas en elektriciteit. Gebruikelijk is, dat gas en elektriciteit op krediet worden geleverd en achteraf worden afgerekend. In Nederland wordt je gebruik van te voren ingeschat en betaal je elke maand een voorschot. Een keer per jaar wordt het reële verbruik vastgesteld en het verschil verrekend. Met een strenge winter kan je ook hier voor verrassingen komen te staan. Als je in Groot-Brittannië niet kredietwaardig bent en/of als je niet voor verrassingen wil komen te staan en je niet meer wil betalen dan je je kunt veroorloven, kan je gas en elektriciteit betrekken via een pre-paidmeter. Zeg maar het oude systeem van de gasmeter met muntjes die je van te voren hebt betaald. Probleem is wel, dat de kosten per kilowattuur elektriciteit of kubieke meter gas aanzienlijk hoger zijn. Onderzoek in Groot-Brittannië wijst uit, dat een huishouden dat een pre-paidmeter  gebruikt, gemiddeld 253 euro meer betaald voor dezelfde hoeveelheid brandstof als via het normale systeem.

Huishoudens met lage inkomens wonen vaak ook in slecht geïsoleerde huizen en de huisbazen zijn niet geneigd hieraan wat te doen.. Dat draagt er ook toe bij, dat velen in koude kamers moeten leven.
Veranderen naar een goedkopere leverancier zou een optie kunnen zijn, maar er is weinig goede informatie beschikbaar over de werkelijke tarieven. En vergelijken van tarieven wordt ook moeilijk, als je niet beschikt over internet.

Energiemaatschappijen blinken ook niet uit door hun klantvriendelijkheid. Voor mensen met een laag inkomen komt daar ook bij dat je moet betalen voor de klantenservicenummers en je vaak in de wacht wordt gezet. De telefoonrekening loopt door…

Geld

Geld lenen kost geld, en niet zo weinig ook.
Een eerste belangrijke gegeven uit het onderzoek was, dat veel mensen weinig vertrouwen hebben in de financiële instituties, vaak ook op grond van slechte ervaringen in het verleden. De meeste respondenten hadden wel een bankrekening, maar lieten hun geld daar maar kort op staan. Liever betaalden ze rekeningen van instanties contant tegen meerkosten dan via automatische overschrijvingen. Daarmee waren in het verleden teveel fouten gemaakt (niet of te vroeg afschrijven), die hen soms in grote financiële problemen hadden gebracht.

De meeste mensen met een laag inkomen hebben geen creditcard of mogen niet tot een bepaald bedrag rood staan (weliswaar tegen een hoog rentepercentage). Als ze dan toch plotseling geld nodig hebben, zijn ze aangewezen op louche kredietmaatschappijen of payday loans.

Leven op een klein inkomen betekent, dat je heel strikt moet omgaan met je geld, week in week uit. Er is weinig flexibiliteit om onverwachte uitgaven op te vangen. Als dan je fornuis of wasmachine kapot gaat, moet je of interen op je budget voor eten of verwarming, of toch in zee gaan met een kredietmaatschappij. En, zo is ook de ervaring in Nederland, als je achter raakt met betalingen, vermeerdert de schuld zich snel met administratiekosten en incassokosten. En je moet in Nederland ook niet achterraken met de premie voor de zorgverzekering. Als zes maanden niet wordt betaald en er een invorderingsprocedure wordt gestart bij de werkgever of uitkeringsinstanties moet niet alleen het bedrag worden betaald dat iemand nog schuldig is, maar komt er ook nog een boete over dat bedrag heen. Dit is geen kleine boete, maar een flink percentage van maar liefst 30 procent van wat al betaald moet worden.

Huisraad

Omdat mensen met een laag inkomen vaak niet voldoende spaargeld hebben om grote uitgaven te betalen, zoals voor nieuwe meubelen of witgoed, leidt de aanschaf daarvan vaak tot schulden. Een uitweg is het kopen op afbetaling, maar de kosten daarvan zijn aanzienlijk.

Uitvaarten

Een begrafenis of crematie kost veel geld. De kosten voor een uitvaart in Groot-Brittannië zijn in tien jaar tijd met 80 procent gestegen. Je bent al snel 3.500 pond kwijt, wat nog kan verdubbelen door bijkomende kosten als een grafzerk. Een van de problemen is, dat mensen niet op hun best zijn na een sterfgeval in hun directe omgeving en zich tal van zaken laten aanpraten door een uitvaartonderneming. Er zijn ook gevallen bekend, dat uitvaartondernemers eerst een aanbetaling van 2000 pond verwachten voordat ze in actie komen. Meer dan de helft van de ondervraagden moesten een lening (bij familie of vrienden of bij kredietmaatschappijen) aangaan om de uitvaartkosten te kunnen betalen.
In Nederland is het systeem van uitvaartverzekeringen meer verbreid, maar oude polissen dekken vaak slechts een klein deel van de kosten.

Aanbevelingen

De organisaties pleiten ervoor, dat de boete op armoede wordt aangepakt en dat bij alle plannen ook mensen met een laag inkomen worden betrokken. Niet alleen de overheid heeft hier een taak. Ook worden commerciële bedrijven, die voedsel, energie en financiële diensten leveren, opgeroepen om de boete op armoede te verkleinen en de toegang van arme mensen tot deze producten te verbeteren. Je zou ook kunnen denken aan de oprichting van coöperaties en sociale ondernemingen voor b.v. de collectieve inkoop van producten.

 

Kenny McBride and Sarah Purcell, Food, fuel, finance. Tackling the poverty premium. December 2014.