Vezelay 1946: de ontbrekende schakel gevonden

Eind deze week verzamelen zich in verschillende plaatsen in Groot-Brittannië pelgrims om in de Goede Week deel te nemen aan een van de 'Cross Pilgrimages'. Zelf heb ik verleden jaar meegelopen met de Northern Cross Pilgrimage van Melrose naar de Holy Island of Lindisfarne. Toen ik de eerste avond hoorde over de voorgeschiedenis van deze pelgrimstocht, voortgekomen uit de Student Cross Pilgrimage, kwam bij mij het vermoeden op, dat deze Student Cross Pilgrimage en de vredesbeweging Pax Christi wel eens dezelfde wortels zouden kunnen hebben (zie mijn blog van 12 april 2014.) Dat vermoeden werd nog versterkt toen ik afgelopen zomer nog eens terugblikte op mijn pelgrimservaringen en wat speurwerk deed. Zo vond ik een artikel van Kenneth Williams, die in 1976 gestart is met de Northern Cross Pilgrimage en ook dit jaar de algemeen coördinator is. Daarin schreef hij, dat het idee om een pelgrimage te houden waarbij een kruis wordt meegedragen, afkomstig is uit Frankrijk. "In 1946, vlak na de Tweede Wereldoorlog, droeg een aantal groepen kruisen naar Parijs als een vorm van boetedoening voor de zonden die in de oorlog waren begaan. Het jaar daarop droegen enige Engelse groepen kruisen naar het bedevaartsoord van Walsingham. Deze kruisen kan je daar nog steeds zien. Hieruit ontstond het idee van Student Cross als een pelgrimage naar Walsingham." De tocht naar Parijs bleek bij nadere beschouwing de internationale kruistocht voor gebed en vrede naar Vezelay te zijn, waaraan inderdaad enige Engelsen hebben deelgenomen. Veel verder dan het vermoeden van een gemeenschappelijke voedingsbodem kwam ik op dat moment echter niet.

Geschiedenis van Pax Christi

In zijn eerder dit jaar verschenen geschiedenis van 65 jaar Pax Christi Nederland typeert Maarten van den Bos de eerste jaren van deze vredesbeweging als een initiatief om door ontmoeting, gebed en pelgrimage te komen tot verzoening en verbroedering. Pax Christi was in die periode kort na de Tweede Wereldoorlog eerder een vroomheidsbeweging dan een pressiegroep om politieke veranderingen richting vrede te bewerkstelligen. De gezamenlijke bedevaart vormde de kern van haar activiteiten. Daarom werden internationale congressen ook telkens in een Mariabedevaartsoord gehouden, zodat die konden worden verbonden met een pelgrimstocht. Het ervaren van gemeenschap onderweg kon zo de basis vormen voor een nieuwe mentaliteit.  Die verbroedering en verzoening zou gewelddadigheden in de toekomst kunnen voorkomen (p. 21, 37).
Op de rol van pelgrimeren in het werk van Pax Christi zal ik in een volgend blog nog wat nader ingaan. Maar al bij de start van Pax Christi in Frankrijk spelen gebed en pelgrimage een belangrijke rol. Van den Bos vertelt hoe in maart 1945 een groepje verzetsmensen contact zocht met Mgr. Theas, bisschop van Montauban. Deze bisschop was in oorlogstijd een scherp tegenstander geweest van het bewind van Pétain en had zich openlijk uitgesproken tegen de behandeling van de joden. De laatste maanden van de oorlog bracht hij in gevangenschap door. Daar viel hij op door zijn preken over vergeving en verzoening. Met name een meditatie over de Bergrede en Jezus' opdracht 'Heb je vijanden lief' baarde opzien. Om die reden richtte het groepje verzetsmensen, waaronder Marthe Dortel-Claudot, zich tot hem. Zij hadden het plan opgevat om op georganiseerde wijze te gaan bidden voor de verzoening met Duitsland en wilden Mgr. Theas het voorzitterschap van deze beweging aanbieden. Die stemde daarin toe, mits Marthe Dortel-Claudot de dagelijkse leiding op zich zou nemen. Op 22 april verscheen een artikel in het katholieke dagblad La Croix. "Bedoeling was onder het motto 'Pax Christi in regno Christo - de vrede van Christus in het rijk van Christus, de wapenspreuk van paus Pius XII - een 'gebedskruistocht voor Duitsland' te organiseren om zo te werken aan verzoening met de voormalige vijand." (p. 34) De response was groot: 75.000 mensen meldden zich bij het secretariaat van Dortel-Claudot. Een jaar later vond de eerste grote bijeenkomst plaats in Lourdes in aanwezigheid van 7 Duitse pelgrims. De beweging werd in de volksmond inmiddels Pax Christi genoemd. In 1947 werd dit gevolgd door het eerste internationale congres, eveneens in Lourdes, met deelnemers uit Duitsland, Frankrijk, Italië, Engeland en Zwitserland. Bij een bijeenkomst in het Duitse bedevaartsoord Kevelaer in april
1948 waren voor het eerst ook Nederlanders aanwezig, met name uit de kringen van de Tochtgenoten van Sint Frans. Dat leidde tot de oprichting van de Nederlandse afdeling op 5 mei 1948 in de wachtkamer derde klasse van het Utrechtse Centraal Station.
Gebedskruistocht, pelgrimages, Mariaheiligdommen - Van den Bos gaat er uitvoerig op in. Maar helaas, Vezelay noemt hij niet. De gewenste schakel blijft voor mij ontbreken.

Gebedskruistocht

 

Totdat op 13 maart een artikel verschijnt op de website van Pax Christi Internationaal over de start van de Pax Christi beweging. Het is die dag exact 70 jaar geleden, dat een tweede ontmoeting plaats vond tussen Mgr. Theas en de groep rond Marthe Dortel-Claudot, die wordt gezien als de officiële start. De eerste had twee dagen daarvoor plaats gevonden, maar de bisschop wilde eerst toestemming hebben van de aartsbisschop van Toulouse. Daarop bezocht mevrouw Dortel kardinaal Saliege in Toulouse op 12 maart en keerde terstond terug met een positief resultaat. "De volgende dag, 13 maart 1945, autoriseerde bisschop Theas mij als zijn secretaris om een gebedskruistocht voor Duitsland te starten," zou zij later schrijven. "Bij het afscheid voegde hij me toe: 'U bent gezonden door de Heilige Geest. Op diezelfde avond stelde mijn oom voor om de beweging 'Pax Christi' te noemen, wat ik graag accepteerde."

Vezelay 1946

Even verderop in dit artikel staat dan een passage over de gebedskruistocht van 1946 in Vezelay.

"Van 19 tot en met 22 juli 1946 werd in Vezelay (Midden-Frankrijk) een 'gebedskruistocht voor vrede' georganiseerd door Benedictijnen van de abdij van Sainte Marie de la Pierre-qui-Vire, in het Franse departement Yonne. De jonge Pax Christi-beweging ondersteunde dit initiatief. Exact 800 jaar eerder en vanaf dezelfde heuvel had Bernardus van Clairvaux opgeroepen tot de Tweede Kruistocht naar het Heilig Land. De 'kruistocht voor vrede' stond hier diametraal tegenover - een daad van boete, bekering, vergeving en vrede, in een Europese context. Veertien houten kruisen werden in een pelgrimstocht gebracht vanuit Groot-Brittannië, Luxemburg, Zwitserland, België, Italië en verschillende plaatsen in Frankrijk naar de magnifieke Romaanse basiliek."

 

Tot de deelnemers behoorde ook Ignace Lindemans, oud-voorzitter van Pax Christi Vlaanderen en op dat moment een student in Leuven. Met de Belgische delegatie liep hij achter een van de veertien houten kruisen. Duitse krijgsgevangenen, die hadden geholpen bij het bouwen van onderdak voor de pelgrims, vroegen op het laatste moment toestemming om zelf ook een kruis te hebben. Daarop werd een vijftiende kruis opgericht. Tot op de dag van vandaag staan de kruisen, inclusief het kruis van de Duitse gevangenen, dat altijd is versierd met bloemen, in de basiliek van Vezelay. Met het opschrift 'Kruistocht van de vrede Duitsland 1946' contrasteert het sterk met het standbeeld van Bernard van Clairvaux, die tot een gewapende kruistocht opriep in 1146.
 

 Conclusies

Mijn vermoeden, dat de Student Cross Pilgrimage (en Northern Cross Pilgrimage) uit dezelfde voedingsbodem als Pax Christi zijn voortgekomen, is nu bevestigd. De gebedskruistocht voor de vrede die in 1946 in Vezelay gehouden is was voor enige deelnemende Engelsen het voorbeeld om ook in eigen land dergelijke tochten te organiseren. De jonge beweging Pax Christi ondersteunde dit initiatief, zoals ook andere Franse katholieke organisaties dat deden (b.v. de scouting). In een enkele publicatie wordt Pax Christi zelfs als organisator genoemd. Dat is waarschijnlijk te veel eer, maar onder de 30.000 tot 40.000 deelnemers in Vezelay zullen velen hebben gezeten, die zich eerder bij Pax Christi hadden aangemeld.

De term 'gebedskruistocht' lijkt een wat zwaardere lading te hebben dan ik aanvankelijk dacht. Met de veertien kruisen ligt een associatie met de veertien staties van de kruisweg voor de hand. Aanvankelijk was Duitsland niet uitgenodigd voor deze internationale pelgrimage, maar door de positieve reactie op het verzoek van de Duitse krijgsgevangenen om ook een kruis te mogen bijdragen, kreeg dit vijftiende kruis wel een bijzondere lading als teken van verzoening en opstanding. Daarnaast is de term 'gebedskruistocht voor de vrede' bewust gekozen als tegenhanger van de gewapende kruistochten uit de Middeleeuwen.

Door deze gebedskruistocht in het teken te zetten van boete, bekering, vergeving en vrede in een Europese context is deze activiteit, hoe spiritueel ook van karakter, tegelijk ook een voorbeeld van een verbinding van pelgrimeren en maatschappelijke doeleinden,

 

Bronnen

 

Maarten van den Bos, Mensen van goede wil. Pax Christi 1948-2013, Wereldbibliotheek Amsterdam, 2015

 

13 March 1945 – 13 March 2015: 70 Years for Peace and Reconciliation

 

Kenneth Williams, 'Whan that in april the shoures soete': The Northern Cross Pilgrimage. In: The Reader summer 2008 Vol 105 No 2, p. 12 - 13