Four months on Iona

 

In work and worship – God is with us

Gathered and scattered – God is with us

Now and always – God is with us

Closing responses of the daily morning prayer at Iona Abbey

 

Summer 2022 Desirée van der Hijden and I stopped working. We decided to take a kind of 'gap year'. In the fall we travelled through Europe for three months with an Interrail card and this spring we stayed on Iona for four months. On this island off the northwest coast of Scotland, the Iona Community runs a centre in an old abbey. We have been Members of this international ecumenical community for many years, which is committed to justice, peace and wholeness of creation and to liturgical renewal. The Members are connected by a common rule of life, but do not live together. They do meet regularly, including an annual week on Iona.

So we know the place well, have often stayed there for a week as a guest, but now we wanted to contribute as a volunteer to offering hospitality to others.

 

In work…

Between March and October, the Iona Community welcomes up to 44 guests every week to live in community for a week at Iona Abbey and follow a program. It is often an international group. Half of the guests come from the United Kingdom, a quarter from the United States, the remainder from countries such as Germany, the Netherlands, Denmark, Sweden, Switzerland, Canada, Australia and New Zealand.

To make this possible, the Iona Community employs 12 paid staff and approximately 20 volunteers for shorter (minimum 6 weeks) or longer periods (up to eight months). They work in various departments, from housekeeping and kitchen to sacristy, music, program, maintenance and shop. Desirée worked in the shop for four months, I in the kitchen. We worked five days a week, about eight hours a day. We usually had one day off together, sometimes both days, but schedule-wise that was not always possible. Our working hours also differed. The shop was always open from ten to five, in the kitchen we worked in two shifts: a day shift from seven to three o'clock and a split shift from 7.30 am to 1 pm and from 5 to 7.30 pm. So most of the work took place in the morning, in the evening the food only had to be heated up in the oven and sometimes the finishing touches had to be put on the salad and dessert. The tasks were divided each day: one was responsible for the main course, usually a one-pot meal, another for the salad, a third for the dessert, usually something baked, a fourth for the soup at lunch. And then there were always some smaller tasks, such as baking bread and cookies for the guests, flapjacks for the pilgrimage, egg mayo and hummus for lunch, not to mention the special diets. At a full Abbey, this meant cooking for more than seventy people, because living in community also meant that staff and volunteers eat together with the guests in the afternoon and evening. Most meals were vegetarian, only on Sundays there was meat on the menu. And if you had nothing to do, you could always do the dishes. Plates and cutlery were for housekeeping, but we had to wash all other items used for cooking ourselves.

I had a good time in the kitchen. I sometimes found cooking in large quantities a challenge, but the recipes were clear. Working in a team is fun, especially during the coffee break when housekeeping and sacristans join us. At the same time, I was struck by how physically demanding the work was. I stood or walked all day and two people had to lift the large pots of soup or vegetables off the stove. And Friday was a special day, because the guests left by ferry at ten to nine. That gave us the opportunity to deep cleaning the kitchen, during which I took care of the stove and ovens. They were left a lot cleaner than when I found them in early April. And every Friday there were also three large deliveries of food in bulk packaging.

 

…and worship

Community life at the Abbey is centered around meals (eight o'clock, one o'clock and six o'clock) and the two worship services. Every day there is a morning worship at 9 am, following a fixed order of service and an evening worship at 9 pm, following a fixed schedule:

Saturday welcome

Sunday silence

Monday justice, peace and integrity of creation

Tuesday prayers for healing

Wednesday agape celebration

Thursday commitment service

On Sunday morning there is no morning service at 9 am, but an ecumenical communion service at 10.30 am. This last worship service has three leaders: one leads the word service, another holds the reflection and a third leads the table service. The latter is always a minister who is entitled to preside over the Lord's Supper in his or her own denomination. There is always such a person among the Abbey's staff, volunteers and guests. All other liturgical functions are divided among themselves. Volunteers are invited to lead a morning service and, if you wish, also an evening service. We were happy to take advantage of that opportunity. In addition to some morning services, I also led two prayer services for healing and two services for justice and peace.

I have found it very beneficial to attend a service at the Abbey twice a day for four months. The morning worship became so familiar that after two months I no longer needed a book: I knew all the English responses by heart. The evening services were much more varied and sometimes very creative and challenging. And it was always a pleasure to sing together. The Iona Community attaches great importance to music. She always employs a paid church musician and a volunteer. One or more songs are practiced for each celebration. The songs are accompanied on piano, but guests and volunteers are also invited to participate if they can play an instrument. Guitar, flute, violin, drums, triangle, harp... over time I have heard the most diverse instruments.

 

Gathered…

A week on Iona runs from Saturday afternoon to Friday morning with the main goal: living in community. Sometimes the week has a specific theme (Celtic spirituality, new forms of liturgy, youth week), more often it is an open week. For many guests, such a week is a very inspiring and sometimes life-changing event.

It took some time to get used to these weeks in the new role of volunteer. Contact with the guests varied, some weeks more intense than others. Four times I have participated in the pilgrimage across the island, which is held every Tuesday (Tuesday was my regular day off) and a few times I have given a session on the Iona Community, when the warden was unable to attend. In other weeks, contact was limited to a few conversations at the table.

It was special to volunteer as a Member of the Iona Community. Almost every week we met other Members on the island, staying as guests at the Abbey or elsewhere.

But there were other communities more important now. Desirée and I lived with four other volunteers in Cul Shuna, a house in the village. In addition, there was the kitchen team, the larger group of volunteers and finally also the staff. On Friday evening and Sunday evening there were many opportunities for social contacts. There was a coming and going of volunteers, with some regularity we had a farewell drink or meal.

 

…and scattered

The four months are over, we are back home. On Iona a lot of communication took place in various WhatsApp groups; I have never used my cell phone so much. We have been removed from most groups, but two new groups are still open: those of former volunteers and former residents of Cul Shuna. This way the contact continues. And we have received several invitations to visit people in the United Kingdom, Denmark and Switzerland, while a guest bed is also available here.

In addition to the wonderful experiences of working in the kitchen, the inspiring celebrations and the nature of Iona, this period has also provided the insight that I am not looking for new volunteer work. I prefer to spend more time on my existing 'obligations' in various organizations. The Iona Community Netherlands is one of them.

 

Finally

Around Pentecost, the television program 'Petrus in de land' dedicated two broadcasts to Iona and the Iona Community, on May 20 with singer Lakshmi and on May 27 with singer-songwriter Stef Bos. The recordings were made in March, just before we arrived. Both broadcasts also include short interviews with staff members and volunteers with whom we have worked.

 

 https://www.npostart.nl/petrus-in-het-land/20-05-2023/KN_1731641

https://www.npostart.nl/petrus-in-het-land/27-05-2023/KN_1731642

 

(first published in Dutch on the website of the roman-catholic parish federation St Mary Magdalene (Rotterdam-Zuid, Barendrecht and Ridderkerk))

HUIZEN VAN GASTVRIJHEID

Eind 2020 verscheen de Nederlandse vertaling van Jim Forest’s biografie van Dorothy Day (1897 – 1980). Begonnen als journaliste en activiste die veel verbleef in socialistische en anarchistische kringen, bekeerde zich zich in 1927 tot het katholicisme, maar bleef zich haar leven lang inzetten voor rechtvaardigheid, vrede en burgerrechten. Day richtte in 1933 de Catholic Worker op, een krant waaruit weldra een beweging groeide die ook nu nog praktische hulp verleent aan mensen in nood. Het idee van een katholieke krant, gericht op de arbeiders, ontstond in een ontmoeting, die zij eind december 1932 had met Peter Maurin (1877 – 1949). Maurin was een Franse immigrant, die negen jaar lid was geweest van de Broeders van de Christelijke Scholen (La Salle), een onderwijscongregatie, en daarna betrokken raakte bij Le Sillon, maar afhaakte toen die beweging zich steeds meer ging richten op politieke actie. Hij vertrok naar Canada en de Verenigde Staten om zich uiteindelijk in New York te vestigen. Jarenlang was hij vervreemd van de kerk, maar na een religieuze ervaring eind jaren twintig leidde hij een vroom, uiterst sober en celibatair bestaan. Hij had een programma voor sociale vernieuwing ontwikkeld, dat hij de ‘groene revolutie’ noemde en stoelde op drie pijlers:

•          stichten van huizen van gastvrijheid in de stad om voor de behoeftigen te zorgen.
•          oprichten van landelijke boerengemeenschappen om stadsbewoners agrarisme te leren en een beweging terug naar het land aan te moedigen
•          opzetten van rondetafelgesprekken in gemeenschapscentra om het denken te verhelderen en actie te ondernemen.

Voor die revolutie was een radicale katholieke krant nodig, die de katholieke sociale leer kon verspreiden en initiatieven zou bevorderen, die die vreedzame omwenteling naderbij zou brengen. Zou Dorothy die krant niet kunnen gaan uitgeven? Uit die ontmoeting is de Catholic Worker voortgekomen en een jarenlange samenwerking tussen Dorothy Day en Peter Maurin.

 

Eenvoudig essay

Maurin schreef veel korte kernachtige teksten, die hij ‘eenvoudige essays’ noemde. Al in het oktobernummer van 1933 van de Catholic Worker publiceerde hij onderstaande tekst over de plicht tot gastvrijheid:

 

Mensen in nood

die niet bang zijn om te bedelen,

geven aan anderen die niet in nood verkeren,

de mogelijkheid om goed te doen

omwille van het goede.

 

De moderne samenleving noemde de bedelaar

een schooier en nietsnut

en behandelt hem als uitschot.

Maar de oude Grieken zeiden

dat mensen in nood

ambassadeurs zijn van de goden.

 

Ook als je

schooier of nietsnut wordt genoemd,

ben je in feite

ambassadeur van God.

 

Als Gods ambassadeur

moet voedsel, kleding en onderdak

aan je worden gegeven

door degenen die hiertoe in staat zijn.

 

Islamitische leraren vertellen ons

dat God gastvrijheid verlangt.

En gastvrijheid wordt nog steeds geboden

in islamitische landen.

 

Maar de plicht tot gastvrijheid

wordt niet onderwezen of in de praktijk gebracht

in christelijke landen. (Forest, p. 140)

 

Christuskamer

De bedelaar als ambassadeur van God, de bedelaar die anderen in staat stelt om goed te doen – het zijn gedachten uit de oudheid en de vroege kerk waardoor Maurin zich laat inspireren. Forest geeft aan, dat Basilius de Grote een van zijn helden was, omdat die in Cappadocië een ‘stad van gastvrijheid’ had gesticht, waar gratis voedsel, onderdak en medische zorg werd geboden. In zijn ogen had Basilius op grote schaal gedaan wat veel christelijke families op kleine schaal konden doen: een kamer beschikbaar stellen voor gastvrijheid. Maurin noemde dat “een Christuskamer”, een term die hij had gevonden bij Hieronymus.

Hij was opgetogen door de ontdekking, dat tijdens het concilie in de Noord-Afrikaanse stad Carthago in het midden van de vijfde eeuw bisschoppen werden verplicht in iedere parochie een gastenverblijf (of huis van gastvrijheid) op te richten. “Dit moesten plekken zijn waar armen, zieken, wezen, ouderen, reizigers, pelgrims en allerlei mensen in nood konden worden ontvangen. Deze praktische gastvrijheid was gebaseerd op de verbondenheid van Jezus, zijn identificatie zelfs, met iedere mens in nood.” (p. 141) Deze traditie van gastvrijheid wordt nog altijd in veel kloosters gepraktiseerd, hoewel vaak op beperkte schaal. De Regel van Benedictus verplichtte ieder klooster om “elke gast te ontvangen alsof deze gast Christus zelf is.” Maurin vond dat deze traditie nieuw leven ingeblazen moest worden op parochieel niveau.

 

Huizen van Gastvrijheid

Hij was er een groot voorstander van, dat mensen persoonlijke verantwoordelijkheid namen om mensen in nood te helpen en die taak niet zouden afschuiven aan instituties of de staat. De werken van barmhartigheid moesten weer deel gaan uitmaken van een christelijke levensstijl en die stijl zou ook wat moeten kosten aan zelfopoffering en inzet.

 

Vandaag hebben we

Huizen van Gastvrijheid nodig

net zozeer

als vroeger

of misschien nog wel meer.

 

We hebben parochiehuizen

voor de priesters,

parochiehuizen

voor onderwijs,

parochiehuizen

voor vrijetijdsbesteding,

maar geen parochiële

Huizen van Gastvrijheid.

 

De armen zijn

de voornaamste kinderen

van de Kerk

dus de armen

komen op de eerste plaats.

 

Mensen met een huis

zouden een kamer van gastvrijheid moeten hebben,

zodat ze onderdak kunnen beiden

aan de armen in de parochie.

 

De overige

behoeftige leden

van de parochie

zouden onderdak moeten krijgen

in het parochiehuis.

 

Meubels, kleding en voedsel

zouden moeten worden gestuurd

naar alle behoeftige leden

van de parochie

vanuit het parochiële

Huis van Gastvrijheid. (p. 142-143)

 

Een eenvoudig, maar uitdagend concept, zowel voor individuen als parochies. En het bleef niet bij woorden. De eerste krant werd gemaakt aan de keukentafel in het appartement van Dorothy Day, waar ze met haar broer woonde. Toen die vertrok, nodigde Dorothy Peter Maurin en twee anderen uit om de kamer die was vrijgekomen te delen. Het huis werd een zoete inval voor andere redactieleden en ook mensen in nood klopten aan voor hulp. Op een dag in december 1933 stond een dakloze jonge vrouw voor de deur met de mededeling: “Ik heb begrepen dat u een huis van gastvrijheid hebt.” Dorothy antwoordde, dat ze er wel over geschreven hadden, maar nog geen tijd hadden gehad om het in praktijk te brengen.  Diezelfde middag nog huurde ze een woning in het complex en het eerste huis van gastvrijheid was een feit. Kort daarna werden andere huizen aangekocht.

 

Een uitdagend voorstel

The Catholic Worker groeide uit tot een nationale beweging. In 1936 waren er al 33 Catholic Worker-huizen, verspreid over heel de VS.  In een artikel voor het tijdschrift Commonweal schreef Day in april 1938: “Ik heb natuurlijk alle huizen van gastvrijheid bezocht die door Catholic Workergroepen worden gerund, en ze hebben allemaal dezelfde moeilijkheden en problemen en worden allemaal op dezelfde manier geleid. Ze begonnen allemaal zonder geld. Een kleine groep mensen kwam bij elkaar, besloot dat ze een hoofdkantoor wilden voor propaganda en bijeenkomsten, en huurden een winkel voor tien of vijftien dollar per maand. Geen van hen wist ooit waar de huur van de volgende maand vandaan zou moeten komen. Meestal was er geen geld voor verf of zeep of dweilen of bedden of fornuizen of bekers. Maar beetje bij beetje werden deze dingen bijgedragen. De meesten van hen begonnen angstig en gaan nog steeds angstig verder. Als iemand van hen ooit had gedacht dat ze de aantallen die ze nu te eten geven zouden moeten voeden, zouden ze nooit de moed hebben gehad om te beginnen. (Oh, wij kleingelovigen!) De meesten van hen aarzelden enige jaren voordat ze begonnen met de eindeloze taak om degenen die kwamen te voeden. Want zodra het eten begon - zodra de sfeer van gastvrijheid voelbaar werd - vormden zich rijen voor de deur en die gingen dag in dag uit door.”

Het ging daarbij in deze crisisjaren om behoorlijke aantallen. In New York serveerden ze elke ochtend 1000 maaltijden, in Boston 250, in Pittsburgh 200, in Detroit 400, enz. Ze beschouwde dit verstrekken van maaltijden niet alleen als een typisch werk van het lekenapostolaat, maar vond ook dat de gelovigen de handen uit de mouwen moesten steken en deed een beroep op de persoonlijke verantwoordelijkheid van een ieder. In een biografie over pater Damiaan van John Farrow had zij gelezen, dat in de Middeleeuwen melaatsheid wijd verspreid was en dat in die tijd alleen al in Frankrijk 2000 leprozerieën werden gerund door religieuzen. Zouden dan nu niet in een tijd, dat werkeloosheid in de Verenigde Staten een even grote plaag was, gelovigen tweeduizend huizen van gastvrijheid kunnen beginnen en die gedurende enige generaties runnen totdat de samenleving een nieuwe sociale orde zou kennen?

Tweeduizend huizen van gastvrijheid zijn het niet geworden, maar tegenwoordig kent de Catholic Worker-beweging in de Verenigde Staten ruim 175 huizen. Sinds het eind van de jaren tachtig heeft de beweging ook wortel geschoten in Europa. In Nederland werd het eerste huis van gastvrijheid geopend in 1988 in Amsterdam Zuid-Oost onder de naam ‘Jeannette Noëlhuis’. Vorig jaar startte een tweede huis in Amstelveen. Hoe verschillend ook, alle Huizen van Gastvrijheid hebben een leefwijze gemeen met gebed, gastvrijheid, directe maatschappelijke actie en eenvoud als centrale elementen.

 

Voornemens

Zou het idee van een ‘Huis van Gastvrijheid’ ook richtinggevend kunnen zijn voor de (verdere) ontwikkeling van de parochiële diaconie anno 2021?

Het kan in ieder geval bogen op stevige wortels in de traditie. Ik wil de genoemde wortels graag verder onderzoeken, maar ik denk ook aan latere ontwikkelingen als gasthuizen en hofjes. De hofjes zijn ontstaan uit vrijwoningen achter op het erf, die gratis beschikbaar werden gesteld aan armen en mensen met een gebrek. Die vrijwoningen werden in de veertiende en vijftiende eeuw soms ook ‘Goidscameren’ genoemd. (Zie mijn recensie van 'Tussen 'Goidscameren' en hofjes') ‘Godskamer’ en ‘Christuskamer’ duiden wel op enige verwantschap.

Het biedt ook nu aanknopingspunten. Ik denk dan aan een diaconaal centrum, maar ook aan de oproep van paus Franciscus tijdens de vluchtelingencrisis 2015 om als individu een vluchteling bij je thuis op te nemen of als parochie een gezin in het parochiehuis of pastorie. En nog als medewerker diaconie in het dekenaat Het Groene Hart heb ik meegewerkt aan ene brochure van de Pastorale Dienstverlening van het bisdom Rotterdam over gastvrijheid als kenmerk van diaconaal handelen.

 

Literatuur

Jim Forest, Alles is genade. Een biografie van Dorothy Day, Uitgeverij Damon, Eindhoven, 2020

Dick E.H. de Boer, Tussen 'Goidscameren' en hofjes. De ontwikkeling van charitas en ouderenzorg in Nederland tot ca. 1600, Hofjesreeks deel V, Uitgeverij Van Stockum, Den Haag, 2020

Dorothy Day, Houses of Hospitality, in Commonweal Magazine, 15 april 1938 (https://www.commonwealmagazine.org/houses-hospitality)

Paul Bergmans en Jan Maasen (red), Gastvrijheid als kenmerk van diaconaal handelen, PD bisdom Rotterdam, 2004

HISTORISCHE MODELLEN VAN DIACONIE. DEEL 9.

TWEEHONDERD JAAR MISSIEACTIE

 Voor Diakonie & Parochie schrijf ik een reeks over historische modellen van diaconie. In het decembernummer (2020-12) verscheen het negende en laatste deel. Dit is een uitvoeriger versie. Meer over de geschiedenis van een aantal katholieke ontwikkelingsorganisaties vind je in een andere bijdrage over de geschiedenis van Cordaid.

Ter afsluiting van deze reeks wil ik een uitstapje maken naar een belendend terrein. Waar het bij caritas en diaconie voornamelijk gaat om het lenigen van noden dichtbij, staan bij de missieactie de noden ver weg centraal. Aanvankelijk ging het daarbij vooral om de ondersteuning van de missionarissen bij het planten en opbouwen van de kerk in de missiegebieden, later ook om het lenigen van de diaconale noden van de bevolking ter plaatse. Inhoudelijk krijgen diaconie en missieactie (MOV-werk) steeds meer raakvlakken.

 

Missieactie

In deze bijdrage staat de missieactie centraal, d.w.z. alle activiteiten ter bevordering en ondersteuning van de daadwerkelijke missionering in de missielanden (het missiewerk). Tot de jaren zestig werd daarbij nog een onderscheid gemaakt tussen de algemene en de bijzondere missieactie. Bij de bijzondere missieactie ging het om het behartigen van specifieke missiebelangen, b.v. van een bepaalde doelstelling als gezondheid (Memisa), vervoer (MIVA) en economische ontwikkeling (b.v. Vastenactie) of van een specifieke missionerende orde of congregatie. De algemene missieactie richtte zich op het bevorderen van de missionaire belangen wereldwijd en was met name het werkveld van de pauselijke missiegenootschappen. De Priestermissiebond was daarbij het overkoepelend orgaan, dat beide doelen diende.

 

Missiegenootschappen

Tot de Franse tijd was Nederland zelf een missieland en werd de publieke uitoefening van de katholieke godsdienst onderdrukt. Toch zijn al uit deze tijd de nodige namen bekend van Nederlandse missionarissen in Scandinavië, een van de koloniën of  andere missiegebieden in Amerika en Azië. De Franse Revolutie en de daarop volgende oorlogen verminderden de missie-ijver in heel Europa.  

Na 1815 moest het missiewerk opnieuw worden opgezet. In de loop van de negentiende eeuw werden tal van missiecongregaties opgericht en gingen ook oudere orden en congregaties zich (weer) richten op het missiewerk in de andere continenten. Daarvoor waren nieuwe roepingen nodig, geld voor hun opleidingen en voor hun werk. De missieactie moest hiervoor zorgen. Dat gebeurde op allerlei manieren.

Al in 1816 zou in Abcoude een bidgenootschap zijn opgericht. De 300 leden verplichtten zich elke avond na het werk te bidden voor de bekering van de heidenen en ongelovigen en op zaterdagen en de dagen voor de grote feesten een omgang te maken langs het open veld, terwijl zij de rozenkrans en litanieën baden met dezelfde intentie. In 1819 zag ‘De Broederschap van den Heiligen Geest’ het licht. De leden baden niet alleen, maar gaven geregeld ook aalmoezen voor het missiewerk in de koloniën.

 

Genootschap tot Voortplanting des Geloofs

Beide initiatieven kunnen gezien worden als kleinschalige Nederlandse voorlopers van het Genootschap tot Voortplanting des Geloofs, dat in 1822 in Lyon werd gesticht door Pauline Marie Jaricot. De leden moesten bidden voor de missie en wekelijks een halve stuiver voor dit doel offeren. Zelatrices en zelateurs (letterlijk: ijveraars) haalden het geld op bij de leden thuis en wierven ook nieuwe donateurs. Uiteindelijk ging de opbrengst naar het seminarie van Saint Sulpice in Parijs, waar missionarissen werden opgeleid. Deze formule was zeer succesvol en verschillende pausen brachten het onder de aandacht van priesters en gelovigen. In 1831 werd ook een Nederlandse afdeling opgericht, maar al in de jaren twintig haalde de Rotterdamse pastoor Raken geld op voor het Franse genootschap. De eerder genoemde Broederschap van den Heiligen Geest moest op last van het Vaticaan in 1842 opgaan in het Genootschap tot Voortplanting des Geloofs. Twee algemene missiegenootschappen werd te veel gevonden.

 
Het Genootschap van de Heilige Kindsheid

Een tweede algemeen missiegenootschap kwam er toch. In 1843 richtte de bisschop van Nancy, Mgr. Ch. de Forbin-Janson, het Genootschap van de H. Kindsheid op. Kinderen tot twaalf jaar konden lid worden en droegen een halve stuiver per maand af. De opbrengst was bestemd voor het oprichten en in stand houden van gestichten en scholen voor vrijgekochte of te vondeling gelegde ‘heidenkinderen’ in China. Al snel raakte dit genootschap ook in Nederland bekend en in 1848 werd de eerste afdeling opgericht in de parochie ’t Heike in Tilburg.

 

Het Sint Petrus Liefdewerk

Het derde algemene missiegenootschap zag het licht in 1889, eveneens in Frankrijk. Stephanie Bigard-Cottin en haar dochter Jeanne Alexandrine Bigard namen hiertoe het initiatief in Caen, toen zij hoorden, dat de apostolisch vicaris van Nagasaki, Mgr. Cousin, geen geld had om veelbelovende kandidaten aan de priesteropleiding te laten beginnen. Het Sint Petrus Liefdewerk ging zich dan ook toeleggen op het verstrekken van studiebeurzen aan seminaristen in missiegebieden. Pas in 1920 kwam er ook een afdeling in Nederland.

Bijzondere missieactie

Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 werd de zielzorg in de koloniën overgedragen aan orden en congregaties. De jezuïeten gingen in 1859 naar Java, de redemptoristen in 1865 naar Suriname en de dominicanen in 1868 naar Curaçao. Deze missionarissen kenden het werk van de zuster- en broedercongregaties, die zich vanaf het begin van de negentiende eeuw inzetten voor onderwijs en zorg voor armen, zieken, gehandicapten, wezen en ouderen in Nederland (zie deel 5) en nodigden hen daarom uit hetzelfde te gaan doen overzee. Daarnaast vestigden zich vanaf 1875 veel buitenlandse missiecongregaties in Nederland, deels omdat zij moesten uitwijken voor het vijandige klimaat in eigen land (Frankrijk en Duitsland). Ook Nederlanders traden toe tot deze congregaties en werden uitgezonden naar missiegebieden over de hele wereld.

Elke orde en congregatie had zijn eigen liefdewerk voor de financiering van de eigen missionarissen. Enige voorbeelden: Sint Claverbond (jezuïeten), Clemens Hofbauerliefdewerk (redemptoristen), Franciscaanse Missiebond, Sint Dominicuspenning, de Sint Jozef’s Missiekring (Mill Hill). Elk liefdewerk had zijn eigen missiebusje, missiekalender, missiealmanak en missietijdschrift. Daar kwam in 1912 nog een nieuwe speler bij, de Indische Missie Vereeniging (IMV), die vond dat de missie in Nederlands-Indië meer aandacht verdiende dan de missies onder ‘onbekende volken’ in andere landen.   

 

Maximum Illud en de missieactie

In de encycliek Maximum Illud uit 1919 schoeide paus Benedictus XV het missiewerk op een nieuwe leest na de ervaringen van de Eerste Wereldoorlog. De missies moesten minder nauw gekoppeld worden aan de koloniale machthebbers en missieoversten moesten meer samenwerken. Bovenal hield hij een pleidooi voor de opleiding van eigen inlandse priesters.

Daarnaast ging de encycliek in op de missieactie van alle gelovigen ter ondersteuning van dit missiewerk. Alle gelovigen hebben een missieplicht, die zich kan uiten in gebed, zorg voor roepingen van nieuwe missionarissen en het geven van geld. De paus gaf daarbij de voorkeur aan de drie organisaties voor algemene missieactie boven de organisaties van de afzonderlijke missiecongregaties. Deze drie – het Genootschap tot Voortplanting des Geloofs, het Genootschap voor de Heilige Kindsheid en het Sint Petrus Liefdewerk– zou zijn opvolger paus Pius XI drie jaar later vanuit Frankrijk naar Rome halen en het predicaat pauselijk geven. Ze staan sindsdien bekend als de Pauselijke Missie Werken (nu: Missio). Tenslotte sprak hij de wens uit, dat in alle bisdommen een Priester Missiebond zou worden opgericht naar een recent Italiaans voorbeeld (het vierde Pauselijk Missiewerk). De leden van deze bond zouden niet zozeer eigen acties moeten opzetten als wel de missieactie in hun parochie moeten bevorderen.

 

Parochiale Missie-Comité’s

In Nederland viel dit initiatief in goede aarde. De reeds bestaande Apostolische Priesterbond ging op in de nieuwe Priester Missiebond, die al snel 80 % van de bisdompriesters als lid had. Dat percentage zou nog oplopen tot 97 % in 1938. Ze werd de motor van alle missieactie. In veel parochies werden Parochiale Missie Comité’s opgericht, die de parochianen moesten wijzen op hun missieplicht en voorts allerlei activiteiten organiseerden t.b.v. de Pauselijke Missiegenootschappen en bijzondere missieacties in de eigen omgeving. Daarbij richtten zij zich ook op de gezinnen, de scholen en de katholieke verenigingen. De PMC’s kunnen gezien worden als de voorlopers van de MOV-groepen en droegen door de vele missieacties bij aan het bloeiende parochieleven tussen de beide Wereldoorlogen. Dat werd bevorderd door de nadruk op het begrip ‘allemaal missionaris’: in elke katholiek moest een missionaris steken.

Een populair propagandamiddel werd de missietentoonstelling, die een algemeen karakter kreeg. Missionarissen toonden hun missiewerk aan het publiek met landkaarten, films, foto’s en voorwerpen uit de missiegebieden zoals opgezette dieren, speren, dolken, messen, trommels, maskers en dagelijkse gebruiksvoorwerpen.

De missieactie kreeg nog meer accent toen de paus in 1926 een Missiezondag instelde op de voorlaatste zondag van oktober. Deze Wereldmissiedag bestaat nog steeds.

 Na de Tweede Wereldoorlog ging de missieactie onverminderd door, waarbij ook nieuwe middelen werden ingezet. In het heilig jaar 1950 hielden de KRO en de katholieke week- en dagbladpers een grote ledenactie voor het Genootschap tot Voortplanting van het Geloof. Het ledental groeide met 260.000 nieuwe leden tot ruim 650.000, verdeeld over 1533 afdelingen. In datzelfde jaar werd ook de ‘Gezinsbijdrage’ geïntroduceerd voor de drie missiegenootschappen gezamenlijk. Gezinnen konden nu één keer per jaar of maandelijks een vast bedrag geven aan hun zelatrice of  deze bijdrage gireren.

 

Ontwikkelingswerk

In de loop van de jaren vijftig komt er ook meer aandacht voor het sociaal apostolaatswerk van de missionarissen, meer in het bijzonder hun bijdrage aan onderwijs, gezondheidszorg, gemeenschapsopbouw en economische ontwikkeling. Werken aan ontwikkeling en sociale rechtvaardigheid wint aan populariteit. Naast bestaande organisaties op dit gebied zoals MIVA, MEMISA en Mensen in Nood worden in de jaren zestig ook nieuwe organisaties voor dit doel opgericht: de Bisschoppelijke Vastenactie en Solidaridad. Terwijl de financiële steun voor de algemene missiegenootschappen (Missio) afnam, groeiden de opbrengsten van de organisaties voor ontwikkeling en vrede.

 

MOV-groepen

Voor zover ik heb kunnen nagaan, zijn de Utrechtse missiesecretarissen Jan Rutges en Meindert Muller begonnen met het spreken over MOV-groepen (werkgroepen voor Missie, Ontwikkeling en Vrede). In de brochure ‘Kwestie van even nadenken’ uit 1973 schreven zij: “In veel streken en plaatsen bestaan allerlei groepen die zich met de wereldvraagstukken bezighouden: PMW-zelatricen, vredesgroepen, wereldwinkels enz. Waar deze groepen bestaan moeten ze zelfstandig voortbestaan. Wij hoeven geen initiatieven over te nemen. De bedoeling is dat we deze initiatieven stimuleren, helpen en desnoods aanvullen. Parochiële werkgroepen MOV zijn juist die groepen die proberen om voeling te houden vanuit de parochiegemeenschap met die plaatselijke groepen en anderzijds de parochie ermee te beïnvloeden. Zij zorgen ook dat bijvoorbeeld een Vastenaktie of een Wereldmissiedag in een parochie aan de orde komen.” (p. 33)

Hoewel de bisschoppelijke brief ‘Naar een nieuw missionair tijdperk’ van 1974 alleen oog heeft voor de landelijke organisaties en niet ingaat op de parochiële groepen, heeft de brief wel een belangrijke inhoudelijke impuls gegeven vanwege het nieuwe missiebegrip, dat missie, ontwikkeling en vrede met elkaar verbond. Missie werd daarin omschreven als “deelnemen aan Gods bevrijdend handelen in de geschiedenis van de mensheid en in het leven van de enkeling, in de verwachting van zijn rijk” (p. 10). Missie en ontwikkeling schoven ineen in de formules “Missie: getuigenis, maar ook dienst” en “Missie: dienst, maar ook getuigenis”. 

Tien jaar later was het spreken over MOV-groepen (of in het bisdom Groningen: VOM-groepen) gemeengoed geworden in heel Nederland, omdat het een bruikbaar koepelbegrip bleek om het geheel aan groepen op dit terrein aan te duiden. Daarbij wil ik met nadruk wijzen op de term ‘koepelbegrip’. Ook anno 2020 zijn er nog steeds parochiële groepen actief die zich anders noemen, variërend van oude namen als ‘missiecomité’ of ‘werkgroep Missie en Ontwikkeling’ tot ‘werkgroep internationale solidariteit’. Maar voor alle groepen geldt,  dat zij zich inzetten voor solidariteit met de armen in de Derde Wereld en hun (geloofs)gemeenschappen via fondswerving en bewustwording.

 

Drie poten

In de activiteiten van de hedendaagse MOV-groepen zie ik drie poten;

•  steun aan eigen missionarissen en ontwikkelingswerkers
•  uitvoering landelijke campagnes collecterooster
•  eigen activiteiten

 

Steun aan eigen missionarissen

Een van de wortels van het MOV-werk is het missiethuisfront voor missionarissen uit de eigen parochie, later ook uitgebreid tot ontwikkelingswerkers. Het aantal actieve missionarissen neemt overigens snel af. De MOV-groep onderhoudt de contacten met deze missionarissen, ontvangt hen als ze op vakantie in ons land zijn of zoekt hen zelfs op. In sommige gevallen bestaat er al tientallen jaren een steunstichting om het werk van deze missionarissen te ondersteunen, en na hun overlijden het werk van hun (inlandse) opvolgers. Andere particuliere initiatieven zijn van recenter datum en zijn opgericht na een stage of vakantie in de Derde Wereld.

 

Landelijke campagnes

Jaarlijks stellen de bisschoppen een landelijk collecterooster vast, waarvan collectes voor landelijke missionaire organisaties deel uitmaken. Begin jaren negentig stonden 11 landelijke collectes op dit rooster. Inmiddels is het aantal gedaald tot 7: Vastenactie, Pinksteractie Week Nederlandse Missionaris, MIVA, Wereldmissiedag Kinderen/Missio Kinderen, Wereldmissiedag/Missio, Zondag voor de oecumene, Adventsactie.

De meeste aandacht krijgt de Vastenactie, simpelweg omdat de campagneperiode bijna zeven weken beslaat (de Veertigdagentijd). Dat geeft de mogelijkheid om op een zondag naar keuze extra aandacht te besteden aan de Vastenactie in de liturgie en om in de loop van de periode aparte bijeenkomsten te organiseren met aandacht voor bewustwording en fondswerving. Bekende voorbeelden van zulke activiteiten zijn de sobere maaltijden, de vastenvespers en de vastenwandelingen. Andere groepen organiseren speciale sponsoractiviteiten voor de Vastenactie, zoals een klaverjasavond, de verkoop van viooltjes, plantjes en paastukjes of zelfs een heuse rommelmarkt of golftoernooi.

Vastenactie werkt met een landelijk project of thema. Maar parochies kunnen ook de Vastenactie voeren voor een eigen doel, als dat goedgekeurd is door Vastenactie. In dat geval krijgt men ook een bonus van 50 %. Jaarlijks werkt een op de vijf parochies met een eigen doel. Een eigen doel vraagt meer inzet van de MOV-groep, omdat zij zelf moet zorgen voor de informatie over het project, maar levert meestal een hogere opbrengst op, omdat het doel meer aanspreekt vanwege de nauwe band met de eigen parochie.

Enkele parochies werken ook met een zogeheten tweelingproject: een diaconaal doel dichtbij dat inhoudelijk verwantschap heeft met het Vastenactieproject.

De campagnes van de andere organisaties krijgen minder aandacht. Meestal beperkt zich dat tot een (deur)collecte en artikel in het parochieblad..  

 

Eigen activiteiten

De derde poot betreft activiteiten op eigen initiatief van de MOV-groep op een of meerdere van de vijf wegen van missie, die zijn ontleend aan de Rotterdamse missionaire beleidsnota ‘Werken aan een wereld die toekomst heeft’.

1.      ‘Geloven in gemeenschap en verbondenheid’: jumelage met een parochie in Oost-Europa of in het zuiden; ondersteuning van een priesterstudent via Missio.

2.      ‘Bereidheid tot interreligieuze ontmoeting en dialoog’: contacten met moskeeën, deelname aan iftar-maaltijden, interreligieuze platforms

3.      ‘Kiezen voor gerechtigheid en ontwikkeling’: kledinginzameling voor Sam’s Kledingactie van Cordaid Mensen in Nood met opbrengst voor projecten in Derde Wereld; inzamelen oud gereedschap voor Vraag en Aanbod Internationaal of Gered Gereedschap; verkoop wereldwinkelproducten of kaarsen Amnesty; schrijfacties Amnesty; collectes voor organisaties die niet meer op het collecterooster staan: Solidaridad, Memisa, Mensen in Nood; aandacht voor de duurzame ontwikkelingsdoelen, kritisch consumeren en kritisch bankieren.  

4.      ‘Inzet voor vrede en ontwapening’: allereerst kan hier de Vredesweek genoemd worden. Tot en met 2018 stond Pax op het collecterooster. Daarnaast de opvang van vluchtelingen.

5.      ‘Zorg voor heelheid van de schepping’: de encycliek Laudato Si’ heeft ook bij MOV-groepen geleid tot meer acties op het gebied van duurzaamheid en milieu.

 

MOV en diaconie

Missieactie en caritas zijn organisatorisch en inhoudelijk heel lang gescheiden werelden geweest, hoewel ook in het verleden sommige personen voortrekkers waren op beide gebieden (Hengeveld, Raken, Ariëns). Vanaf de jaren zestig is het diaconale aspect van missie steeds sterker op de voorgrond getreden. Inhoudelijk nemen daarmee ook de raakvlakken tussen diaconie en MOV-werk toe. Dat geldt in het bijzonder voor thema’s als multiculturele samenleving, vluchtelingenopvang en duurzaamheid. Niet alleen zijn sommige vrijwilligers zowel lid van de werkgroep MOV als van een diaconale werkgroep of PCI-bestuur. Vanwege de inhoudelijke overlapping en de afname van het vrijwilligersbestand zie ik in een groeiend aantal parochies het MOV-werk onderdeel worden van de werkgroep diaconie.  

 

 

Enige literatuur

 

A.J.J.M. van den Eerenbeemt, De missie-actie in Nederland (± 1600-1940), Nijmegen, 1945

 

Jan Roes, Het Groote Missieuur 1915 – 1940. De missiemotivatie van de Nederlandse katholieken, Bilthoven, 1974

 

Jan Willemsen, Bijdragen aan de wereldkerk. De geschiedenis van Missio/Pauselijke Missiewerken Nederland 1822 – 1997, Den Haag 1997

CORDAID: EEN MIX VAN HOGE IDEALEN EN MENSELIJKE BEPERKTHEDEN

 

Dit is een al wat oudere boekbespreking, gepubliceerd in Diakonie & Parochie, september 2014, p. 34 - 36. Ik zet hem nu op mijn blog, omdat hij een mooie aanvulling is op '200 jaar missieactie'. 

Wanneer vier je nu een feestje als fusieorganisatie? Formeel gezien wordt Cordaid met de komende jaarwisseling 2014/2015 pas 15. Na een aantal fusiegolven van katholieke ontwikkelings- en noodhulporganisaties in de jaren negentig startte de nieuwe organisatie op 1 januari 2000. De naam ‘Cordaid’ werd aanvankelijk terughoudend gevoerd. Vanwege de fondswerving bleven de oude ‘merknamen’ voorop staan. Die hadden immers een vertrouwd karakter. Denk bijvoorbeeld aan: ‘Memisa’, ‘Mensen in Nood’ en ‘Vastenaktie’. Pas later is Cordaid meer op de voorgrond gekomen.

Toch viert deze tiener dit jaar haar eeuwfeest. Een van haar voorlopers is namelijk in 1914 opgericht. Aan dit jubileum danken we een dik boek. Op verzoek van het bestuur van Cordaid heeft Annelies van Heijst de geschiedenis van de voorlopers van Cordaid in kaart gebracht. Dat levert fascinerende lectuur op over het ontstaan en de wederwaardigheden van deze katholieke hulporganisaties. Van Heijst was gevraagd om een geschiedverhaal te schrijven waarin ook aandacht wordt besteed aan de drijfveren die uit de activiteiten en het beleid van de organisaties spreken. Daarin is zij zeker geslaagd. “Gedreven helpers” biedt niet alleen vijf instellingsgeschiedenissen, maar zoomt ook geregeld in op de personen die in deze organisaties actief waren. Vanzelfsprekend staan de hoofdrolspelers (bestuursleden en directeuren) daarin het meest op de voorgrond, maar Van Heijst heeft ook oog voor de kleine uitvoerders aan de basis of voor ‘petites histoires’. Dat komt vooral uit de verf in het hoofdstuk over het RK Huisvestingscomité en Mensen in Nood.

Bij alle hulporganisaties maken we kennis met gedreven mensen die zich met hart en ziel inzetten voor ‘hun’ zaak. Die zaak is dan vaak wel een mix van geconstateerde noden en de eigen organisatie die daarop een antwoord wil zijn. Of zoals Van Heijst in de inleiding schrijft: “De ambitie om te helpen kon ook te maken hebben met mensen willen bekeren tot het eigen geloof, opkomen voor geloofsgenoten, de politieke angst voor totalitaire rechtse of linkse regimes, concurrentieoverwegingen jegens andere hulporganisaties, professionele beroepstrots van ontwikkelingswerkers, graag schuiven met groot geld, machtswellust, of persoonlijke of collectieve geldingsdrang.” (p. 22) Door die mix van hoge idealen en menselijke beperktheden is “Gedreven helpers” geen lofzang geworden of heiligenleven. Maar het biedt daardoor wel een spiegel voor hedendaagse diaconale initiatieven.

Vijf voorlopers

Cordaid kent vijf voorlopers. Alle voorlopers krijgen een eigen hoofdstuk, maar de omvang daarvan loopt uiteen van 15 tot 150 pagina’s. Bepaalde periodes blijven ook in de schaduw, omdat Van Heijst vooral gekeken heeft naar wat van belang is voor de wordingsgeschiedenis van Cordaid en overlappen heeft willen voorkomen.

 

RK Huisvestingscomité – Mensen in Nood

Het RK Huisvestingscomité (RKHC) is in september 1914 opgericht in Den Bosch om met name ouderloze Belgische oorlogskinderen onderdak te bieden in katholieke gezinnen en tehuizen. Dankzij het netwerk van de Katholieke Sociale Actie verrezen al snel overal plaatselijke comités; in 1921 waren dat er 439 (!). De opvang van Belgische kinderen stopte vlak na de Eerste Wereldoorlog. Al in 1917 was het RKHC begonnen met de opvang van Duitse kinderen, later volgden ook Oostenrijkse en Hongaarse kinderen. Het ging om behoorlijke aantallen. In de eerste tien jaar van haar bestaan ving de RKHC 4.000 Belgische kinderen op, 33.600 kinderen uit Duitsland, 28.500 uit Oostenrijk en 10.578 uit Hongarije. Daarna ging zij zich richten op noodhulp in eigen land, b.v. bij watersnoodrampen (het RKHC zag zichzelf graag als het rooms-katholieke Rode Kruis) en op kinderuitzending naar gastgezinnen en vakantiekolonies.

Na de Tweede Wereldoorlog vond er een herstructurering plaats van alle liefdadige organisaties in Nederland. Het nieuw opgerichte Landelijk Sociaal-Charitatief Centrum werd de koepel van katholieke organisaties voor binnenlandse hulp. (Zie ook Historische Modellen. Deel 6.) Het RKHC werd in 1961 omgevormd tot Mensen in Nood en ging zich richten op noodhulp in het buitenland en vluchtelingenzorg.

 

Memisa en Medicus Mundi

In september 1925 organiseerde de Rotterdamse kapelaan J. Schiphorst een missietentoonstelling. Hij nodigde drie katholieke Rotterdamse artsen uit om een medische stand in te richten naar het voorbeeld van een dergelijke stand op de grote Vaticaanse missietentoonstelling. Na afloop van de tentoonstelling richtten Schiphorst en de drie Rotterdamse artsen het Nederlandsch Medisch Missie Comité (NMMC) op om missionarissen de nodige medische scholing te kunnen geven. Het keuren van missionarissen vóór hun vertrek naar hun missiegebied en het doceren op de medisch-hygiënische cursussen voor missionarissen waren vóór de Tweede Wereldoorlog de belangrijkste activiteiten van de artsen van het comité.

In 1948 werd de naam veranderd in Memisa (Medische Missie Actie). Naast de zorg voor vertrekkende missionarissen ging Memisa ook medische goederen aan missieziekenhuizen verstrekken en bemiddelen bij de uitzending van artsen en paramedisch personeel naar de missieziekenhuizen. De Katholieke Artsenvereniging (KAV) hield zich ook met uitzending van artsen bezig en richtte daartoe in 1962 de stichting Medicus Mundi Nederland op. Beide organisaties groeiden in de jaren zestig uit elkaar vanwege een verschil in visie op wat medisch werk in ontwikkelingslanden zou moeten zijn: curatief (Memisa) of preventief (Medicus Mundi). In 1984 fuseerden beide organisaties tot de stichting Memisa Medicus Mundi. De nadruk kwam na 1984 volledig te liggen op projectmatige steunverlening op het terrein van de basisgezondheidszorg aan ziekenhuizen in ontwikkelingslanden en op medische noodhulp.

 

Centraal Missie Commissariaat en Cebemo

Een verrassende bevinding van Van Heijst is, dat de oudste wortel van Cordaid eigenlijk teruggaat tot 1912. Wanneer vier je dus een feestje als fusieorganisatie? In september 1912 werd in Den Bosch de Indische Missie Vereniging opgericht. Het eerste doel was de gelijkberechtiging van de katholieke missie in Oost- en West-Indië. In 1931 richtte deze Indische Missie Vereniging het Centraal Katholiek Koloniaal Bureau op, waaruit in 1957 het Centraal Missie Commissariaat ontstond als koepelorganisatie voor de missionerende congregaties. Het CMC richtte zich zowel op het missiewerk buiten Europa als op de fondsenwerving en voorlichting in Nederland. Toen de overheid vanaf 1965 geld beschikbaar stelde voor medefinanciering van ontwikkelingsprojecten richtte het CMC in 1969 een onderafdeling op, Cebemo, die zich ging toeleggen op de projectaanvragen uit het katholieke veld. Al snel overvleugelde de dochter haar moeder. In 1979 werd Cebemo verzelfstandigd.

 

Bisschoppelijke Vastenaktie

De Bisschoppelijke Vastenaktie werd in 1961 voor het eerst gehouden op initiatief van kardinaal Alfrink als een eigentijdse beleving van de vastenverplichting. Het grote voorbeeld was de Fastenaktion van de Duitse katholieke ontwikkelingsorganisatie Misereor. De Vastenaktie was van meet af aan een succes, omdat gebruik gemaakt kon worden van de parochiële kanalen. De Vastenaktie zou overigens formeel-bestuurlijk altijd zelfstandig blijven, maar tussen 1996 en 2012 was de werkorganisatie gefuseerd met Cebemo.

 

Bond zonder Naam

De Bond zonder Naam is een laatkomer. Pas in 2006 zou deze organisatie zich aansluiten bij Cordaid. Ze was in 1938 opgericht door pater Henri de Greeve. Heel bekend is het motto ‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf’. De Bond zonder Naam biedt kleinschalige hulp aan individuele personen die in nood zijn geraakt door ongeluk of domme pech.

 

Enige bevindingen en rode draden

Het aardige aan “Gedreven helpers” is, dat het boek niet alleen een uitvoerig beeld geeft van de directe voorlopers van Cordaid. Geregeld schetst Van Heijst een wat bredere context om de voorlopers goed te kunnen situeren. Zo maak je als lezer ook kennis met bijvoorbeeld de wereld van de kinderherstellings- en vakantiekolonies, de studentenmissieclubs, het ontstaan van de NOVIB en de ontwikkeling van het medefinancieringsstelsel.

Wat mij opvalt bij de vooroorlogse initiatieven is, dat de besturen vaak meewerkende besturen waren. Bestuurders en directeuren werkten ook mee in de directe uitvoering van allerhande activiteiten en schroomden niet om familie en persoonlijke netwerken bij het werk van hun organisatie in te schakelen. De lijntjes met andere organisaties en de politiek werden veelvuldig gebruikt. Dat leidde al in een heel vroeg stadium tot financiering van bepaalde activiteiten door de overheid (al bij de opvang van buitenlandse kinderen door het RKHC). Tegelijk laat Van Heijst zien, dat de katholieke zuil geen eenheid was. De geschiedenis die zij beschrijft staat bol van conflicten tussen en in organisaties. Soms wordt een machtsstrijd opgelost door de andere organisatie binnenboord te halen, in andere gevallen leidt het juist tot een afscheiding. De conflictpartners lopen uiteen. Nu eens is het een strijd tussen leken en geestelijken, dan weer tussen wereldheren en religieuzen of  tussen religieuze orden en congregaties onderling. Naarmate de tijd voortschrijdt ontstaan er ook verschillen tussen praktijkmensen (b.v. missionarissen) en wetenschappelijk opgeleiden. Eén breuklijn wordt niet door Van Heijst expliciet benoemd, maar lijkt volgens mij wel een rol gespeeld te hebben bij een aantal conflicten. Ik denk dan aan de cultuurverschillen tussen het Hollands katholicisme en het Brabants-Limburgs katholicisme. Die speelden zeker een rol bij de afsplitsing van de Katholieke Kinder Uitzending in het bisdom Haarlem uit de RKHC in de jaren dertig, maar waarschijnlijk ook bij het conflict tussen de landelijke Vastenaktie en de Vastenaktie van het bisdom Roermond. Over hoge idealen en menselijke beperktheden gesproken…

In haar laatste alinea haalt Van Heijst een bijzondere groep ‘gedreven helpers’ naar voren: arme gezinnen die een opvangplek boden aan Belgische vluchtelingenkinderen. Juist mensen die armoede kennen of gekend hebben, zijn bereid iets af te staan om een ander in nood te helpen. Dat verschijnsel was ik dit voorjaar ook al tegen gekomen toen ik een literatuurstudie deed naar de geschiedenis van de armenzorg. Juist de categorie die zelf net geen armenzorg nodig had, deed in de zeventiende en achttiende eeuw ruimhartig mee aan stedelijke collectes. Bij hen leefde het besef, dat de rollen zo maar kunnen omdraaien. Door natuurrampen, oorlogen, ziekte of politieke veranderingen kan je onverwacht zelf aangewezen zijn op hulp.  “Helper en geholpene zijn, zo bezien, geen sociale posities, maar dimensies van het menselijk bestaan.”(p. 525)

 

 

Jan Maasen

 

Annelies van Heijst, Gedreven helpers. Een geschiedenis van Cordaids voorlopers. Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2014, 628 pagina’s.

 

HISTORISCHE MODELLEN VAN DIACONIE DEEL 8

 BEDRIJFSAPOSTOLAAT EN ARBEIDSPASTORAAT (1943-2014)

Voor Diakonie & Parochie schrijf ik een reeks over historische modellen van diaconie. In het septembernummer (2020-03) verscheen het achtste deel. Dit is een meer uitgebreide versie.

Deze serie over de geschiedenis van de katholieke diaconie ging tot nu toe vooral over de initiatieven van parochies, religieuzen en maatschappelijke organisaties. Een vierde diaconale actor, het categoriaal pastoraat, bleef onbelicht. Dat gemis wil ik in dit deel goed maken door in grove lijnen de geschiedenis te schetsen van een van de vormen van categoriaal pastoraat, n.l. het arbeidspastoraat. De andere actoren zijn in dit verhaal nooit ver weg, maar in alle fasen van zijn geschiedenis had het arbeidspastoraat als categoriaal pastoraat een eigen karakter en inbreng. Die was niet alleen diaconaal van aard, maar ook pastoraal en missionair. Overigens wordt het begrip ‘arbeidspastoraat’ pas vanaf eind jaren tachtig gebruikt. Aanvankelijk stond het vooral bekend als ‘bedrijfsapostolaat’, terwijl in de jaren zeventig meer gesproken werd van ‘industriepastoraat’ of ‘bedrijfspastoraat’. De naamwijzigingen zijn niet toevallig, ze geven een verschuiving aan in de inhoud en de doelen van het werk.

 

EERSTE FASE: BEDRIJFSAPOSTOLAAT

Als geboortejaar van het arbeidspastoraat wordt vrij algemeen september 1943 aangehouden, als geboorteplaats Kerkrade. Een jongeman, Klaus Nievelstein, had de aalmoezenier van sociale werken Edmund Beel de suggestie gedaan om te beginnen met ‘apostolaat in de mijn’. Beel besprak dit idee met de ondergrondse opzichter Augustus en daaruit ontstond het plan om in de mijn apostolaatskernen te vormen. Die groepen zouden moeten bestaan uit leden van dezelfde afdeling van de mijn, die, elkaar kennend en steunend, het milieu waar ze werken proberen te doordesemen met een christelijke geest. Het plan viel in goede aarde. Al in november 1943 kwam de eerste kern bij elkaar in de dominiale mijn. Het werk ging ‘Katholieke Aktie op de Mijn’ heten, omdat onder de Duitse bezetting geen vrije organisaties mochten functioneren; alleen strikt-kerkelijke activiteiten ontkwamen aan toezicht van het naziregime. Later sprak men van ‘apostolaatskernenwerk’ en ‘bedrijfsapostolaat’. Onder die laatste naam zou het werk breder bekend worden en zich gaan verspreiden.

 

Categoriaal pastoraat

Het apostolaatskernenwerk kan gezien worden als een praktisch antwoord op het probleem, dat de katholieke kerk de arbeiders die werkzaam waren in de mijnen – en breder gezien in de industrie – meer en meer dreigde te verliezen. De wereld van de arbeid bleek een veel grotere invloed op het leven en het geloof van de arbeiders te hebben dan de kerk had gedacht. Economie en techniek, arbeidsdeling en scheiding tussen wonen en werken leidden tot een ander levensbesef en structurering van de tijd bij de arbeiders. Die werkelijkheid van de industriële samenleving was vreemd voor de kerk, die nog sterk gericht was op de agrarische samenleving. De kerk benaderde de mensen vooral via de parochie en de katholieke organisaties, die parochieel waren georganiseerd. In deze aanpak stond het woonmilieu centraal. Daartegenover ging het apostolaatskernenwerk uit van het werkmilieu: mijnwerkers werden bij elkaar gebracht omdat zij samen werkten, niet omdat zij bij elkaar in de buurt woonden. Doel van dit werk was de ontkerstening in te dammen en de wereld van de arbeid te herkerstenen. Terwijl de parochie territoriale zielzorg bedreef, wijdde het bedrijfsapostolaat zich aan categoriale zielzorg.

 

Geestelijke wortels

Het bedrijfsapostolaat startte niet geheel van een nulpunt. Bij de ontwikkeling van het apostolaatskernenwerk konden Beel c.s. voortbouwen op oudere initiatieven van lekenapostolaat en zielzorg. Voor het lekenapostolaat kan je denken aan:

• het ‘Credo Pugno’-werk (‘Ik geloof (en daarom) strijd ik’), ontstaan in 1904 vanuit de R.K. Werkliedenbond in Limburg en in de jaren dertig ook nagevolgd in de vier andere diocesane werkliedenbonden. De Credo-Pugno-groepen bestonden uit goed gevormde en overtuigde arbeiders, die als leken-apostelen propaganda konden bedrijven voor de katholieke arbeidersbeweging en tegenwicht konden bieden tegen antigodsdienstige geluiden op de werkplaats.
• de Katholieke Actie, die in Nederland relatief laat (1936) tot stand kwam en zich richtte op de (her)kerstening van individu, gezin en samenleving.

Bij de zielzorg ging het om ervaringen met de functie van geestelijk adviseur (veelal een bijbaan) en de vrijgestelde ‘aalmoezenier van sociale werken’, terwijl later ook het model van de Franse priester-arbeiders invloed uitoefende.

 

Verspreiding

Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde het bedrijfsapostolaat zich snel. In het bisdom Roermond kregen steeds meer priesters de opdracht om in hun regio aan bedrijfsapostolaat te gaan doen. In 1958 kende Limburg 91 kernen met 1142 leden in de mijnen en nog eens 68 kernen met 591 leden in fabrieken en werkplaatsen. Voor dit werk waren op dat moment 18 priesters vrijgesteld.

Ook elders werd gestart met dit werk. Eind 1947 organiseerde het Landelijk Bestuur van de Katholieke Actie een bijeenkomst over de mogelijkheden om in het hele land te komen tot apostolaatskernenwerk. Vanaf 1948 namen ook gasten uit andere bisdommen deel aan de jaarlijkse weekends van het Limburgse bedrijfsapostolaat. Die contacten hebben zeker een rol gespeeld bij de ontwikkeling van het bedrijfsapostolaat. Toch waren de aanzetten telkens verschillend.

In het bisdom Den Bosch lag het initiatief bij de Katholieke Arbeidersbeweging. Na een lezing van Beel op een Credo-Pugno-studieweekend in 1948 in Tilburg besloot de KAB tot de oprichting van ‘Bedrijfs-Credo-Pugno’s’. Bisschop Mutsaerts gaf hiervoor toestemming en zo begonnen in 1950 in Tilburg en Helmond de eerste bedrijfsaalmoezeniers, veelal paters kapucijnen. Een jaar later begonnen de karmelieten in Oss.

In het bisdom Breda strandden de eerste initiatieven juist op competentiekwesties met de KAB. Uiteindelijk werd in 1951 kapelaan G. de Vet benoemd als bedrijfsaalmoezenier, mede op aanraden van een Bredase ondernemer en een personeelschef.

Het initiatief in het bisdom Haarlem lag bij religieuzen zonder relatie met de katholieke arbeidersbeweging. In de stad Rotterdam hadden de Jezuïeten in 1947 afscheid genomen van het parochiewerk om zich gaan bezig te houden met sociaal en charitatief werk. Vier paters betrokken een gewoon huis aan de Heemraadsingel onder de naam ‘Katholiek Sociaal Centrum’, dat in 1952 werd omgedoopt in Bedrijfsapostolaat. Met gespreksavonden en huisbezoeken wilden zij “werken aan de vestiging van het Rijk Gods onder de proletariërswereld van geheel Rotterdam, om daarmede opnieuw een poging te wagen een apostolaatsmethode te vinden, die het angstwekkende vraagstuk van het ontkerstende proletariaat tot een oplossing zou helpen brengen.” Al snel ontdekten zij, dat niet zozeer de arbeiders het probleem waren als wel de structuur van het bedrijfsleven zelf. Niet de arbeiders moesten naar de kerk, maar de kerk naar de arbeiders. Via veel bedrijfsbezoeken vergaarden de bedrijfsaalmoezeniers kennis over de industriële wereld en legden contacten met de arbeiders. Vervolgens werden kernen op de bedrijven opgericht, die zich richtten op het humaniseren van het bedrijfsleven. “De kernen moesten de christelijke kernleden vormen tot bewuste christenen, zelfstandig denkend en handelend vanuit het Evangelie; tot mannen en vrouwen met verantwoordelijkheidsgevoel voor hun werk, hun bedrijf, hun collega’s,” blikte pater Segers jaren later terug.

Het werk van de Jezuïeten in Rotterdam breidde zich gestaag uit en volgde de ontwikkeling van de havens en de industrie. Er kwamen in de jaren vijftig en zestig werkeenheden bij op Zuid, in Schiedam, Rozenburg en Vlaardingen. En het voorbeeld kreeg navolging. Een van de jezuïeten uit Rotterdam ging in 1950 naar Amsterdam om daar het arbeidspastoraat op te zetten. Ook franciscanen en kapucijnen werden in de hoofdstad actief, terwijl de karmelieten zich gingen richten op werkende vrouwen en meisjes. Al in 1949 was een kapucijn benoemd in Beverwijk voor de industrie in de IJmond. In 1954 begonnen de redemptoristen in Den Haag met het werken onder ambtenaren en enkele bedrijven, in 1958 gingen de Augustijnen zich richten op het horecapersoneel aldaar. Opmerkelijk is verder, dat in 1954 alle initiatieven van bedrijfsapostolaat in het bisdom Haarlem worden ondergebracht in een aparte kerkelijke instelling en ook gefinancierd gaan worden door het bisdom.

Het aartsbisdom Utrecht bleef wat achter. Wel startte in 1954 een bedrijfsaalmoezenier in Arnhem, mede op verzoek van een katholieke directeur van de AKU, later gevolgd door initiatieven in Apeldoorn/Deventer, Twente en Emmen.

Samengevat,  aan de verspreiding en ontwikkeling van het bedrijfsapostolaat lag dus geen blauwdruk ten grondslag. Op elke werkplek werd gepionierd, en afstemming en overleg vonden vooral plaats binnen het eigen bisdom. Later kwam er ook meer overleg tussen de verschillende bisdommen, wat in 1963 resulteerde in de oprichting van de Landelijke Contactraad voor het Bedrijfsapostolaat (LCR). Aanvankelijk lag de nadruk op de herkerstening van de arbeiders. Dat trachtten de bedrijfsaalmoezeniers te bereiken via kerngroepenwerk, bedrijfsbezoek en huisbezoek. Langzaamaan verschuift de aandacht naar zielzorg voor de individuele arbeiders en naar de verhoudingen en het menselijk samenwerken in de bedrijven. Het werk was vooral bedrijfsgericht.

 

TWEEDE FASE: SOLIDARISERING

Door de vele contacten in de bedrijven verschuift in de loop van de jaren zestig de aandacht van de bedrijfsaalmoezeniers van individuele zorg voor mensen naar een analyse van de situaties waaruit de vragen van de arbeiders voortkwamen. Dat leidde vaak ook tot een kritischer houding ten aanzien van het bedrijfsbeleid. Voor die analyse en reflectie brachten de bedrijfsaalmoezeniers mensen uit een bedrijf bijeen in gespreksgroepen, die niet alleen bestonden uit de arbeiders maar waarin alle lagen van het bedrijf vertegenwoordigd waren. Daar werden de centrale vragen of belangen besproken met methoden van groepswerk en volwassenenvorming. Dit leidde ook tot gemeenschapsvorming, in sommige plaatsen zelfs tot alternatieve vormen van kerkgemeenschap.  Dat is niet zo vreemd. Anders dan in Limburg werkten de bedrijfsaalmoezeniers in het westen in een levensbeschouwelijk meer verdeelde en ook meer geseculariseerde samenleving. Vanaf het begin hebben zij meer belang gehecht aan de sacramentele functie van de priester in de wereld van de arbeid door ook geregeld ‘bedrijfsmissen’ in de verschillende bedrijven te organiseren. Begin jaren vijftig organiseerden de jezuïeten in Amsterdam ook met Kerstmis speciale nachtmissen voor arbeiders in de Apollohal. En toen in 1958 de jezuïeten in Rotterdam-Zuid een nieuw centrum voor het bedrijfsapostolaat openden, had dat ook een eigen kapel voor 80 mensen.

Aan het eind van de jaren zestig bereikte het bedrijfsapostolaat zijn grootste omvang:

 

Tabel: aantal bedrijfsaalmoezeniers in 1969

 

Bisdom	Priesters	Paters	Zusters/broeders	Totaal
Breda	4	10	1	15
Den Bosch	8	9		17
Groningen		1		1
Haarlem	3	16	6	25
Roermond	?	?		12
Rotterdam		11		11
Utrecht	3	2		5
	18	61	7	86

Bron: Pendelen tussen werk en kerk, p. 10

Naast deze 86 katholieke bedrijfsaalmoezeniers waren in 1969 ook nog 12 industriepredikanten actief, met een eigen landelijk bureau. Aan katholieke kant werd in 1969 de LCR  om gevormd tot de stichting Bedrijfsapostolaat Nederland, die ook een eigen bureau en directeur kreeg, omdat er  steeds meer zaken op landelijk niveau speelden. Beide bureaus werden in 1972 samengevoegd tot het landelijk bureau Dienst in de Industriële Samenleving vanwege de Kerken (DISK).

Ook in deze fase waren de belangrijkste methoden van het bedrijfsapostolaat kerngroepenwerk, bedrijfsbezoeken en huisbezoeken. Maar naast het bedrijfsgerichte werk kwam ook een kerkgericht spoor op. Het bedrijfsapostolaat wil een platform zijn voor de dialoog tussen kerk en wereld en zijn ervaringen met de wereld van de arbeid terugkoppelen naar de parochies.

 

Arbeidsmigranten

Was Nederland in de jaren vijftig nog een emigratieland geweest, omdat er te weinig werkgelegenheid was, dat veranderde rond 1960. De zware industrie, zoals de Hoogovens en de metaalindustrie, kreeg behoefte aan meer arbeidskrachten. Die waren niet in Nederland voorhanden. Daarom werden mensen geworven uit het Middellandse Zeegebied. Aanvankelijk waren dat mensen uit overwegend katholieke landen als Italië, Spanje en Portugal, later ook uit Turkije (vanaf 1964) en Marokko (vanaf 1969). In hun benaming ‘gastarbeiders’ kwam tot uiting, dat zowel de overheid als zijzelf er van uitgingen, dat hun verblijf tijdelijk zou zijn. Een aantal bedrijfsaalmoezeniers raakte betrokken bij de opvang van hen, zowel op de bedrijven als in de stad. Ze traden op als tolk, vulden formulieren in voor de Belastingdienst, adviseerden migranten bij hun pogingen tot familiehereniging, bij het betalen van de  huur etc. En ze verzorgden soms ook de zielzorg. Tot 1973 lag de verantwoordelijkheid daarvoor bij de bisschoppenconferenties uit de landen van herkomst.  Pas in 1975 zou de landelijke stichting Allochtonen Zielzorg worden opgericht, later Cura Migratorum, geheten, die ging zorgen voor het migrantenpastoraat. Maar de aandacht voor de situatie van arbeidsmigranten werd een blijvende onderstroom.

 

DERDE FASE: POLITISERING

In 1971 publiceerden twintig bedrijfsaalmoezeniers en industriepredikanten een ‘Open Brief betreffende de positie van mensen in het bedrijfsleven’ als vervolg op een gezamenlijke studieweek over macht. Tijdens die studieweek hadden zij geconstateerd, dat zij allemaal bezorgd waren over de onmondigheid en onvrijheid van mensen in hun werksituatie. In de Open Brief, gericht aan “de kerken en alle personen en instanties, die verantwoordelijk zijn voor de menselijke waardigheid in het maatschappelijk leven’, maakten zij hun zorgen over onmondige structuren op de werkvloer publiek. De hele geïndustrialiseerde samenleving werd gezien als een maatschappelijk systeem, dat de prestatiemaatschappij opdringt en mensen reduceert tot kostenfactor. Daartegenover stelden zij dat mensen medeverantwoordelijk wilden zijn, ook in en voor de arbeidssituatie.

De brief riep veel reacties op en werd druk besproken in de media en door werkgevers en vakbonden, het minst nog door de eerst geadresseerden: de kerken.

Het bleef niet bij woorden. Begin jaren zeventig groeiden de arbeidsonrust en werkloosheid. In 1972 was het bedrijfsapostolaat actief betrokken bij de eerste bedrijfsbezetting in Nederland op de ENKA-fabriek in Breda. De industriepastores liepen voorop bij de grote protestdemonstratie en gaven ook een boekje ‘Noodsignalen’ uit, waarin de arbeiders zelf aan het woord kwamen. Die partijkeuze is hen door de bedrijfsleiding niet in dank afgenomen; de financiering van het bedrijfsapostolaat door het bedrijf werd stopgezet. Wel ging de voorgenomen sluiting van de fabriek niet door en bleef de werkgelegenheid nog tien jaar behouden. ook elders kozen bedrijfsaalmoezeniers steeds meer voor een solidarisering met mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt.

 

Crisis

Het werk raakte op veel plaatsen in een crisis, niet alleen vanwege de verslechterende economie, maar ook vanwege binnenkerkelijke ontwikkelingen. Veel bedrijfsaalmoezeniers verlieten het ambt of gingen in een parochie werken. En kernen en gespreksgroepen stopten, omdat de arbeiders weinig belangstelling voor hun verhalen ontmoetten vanwege de interne kerkstrijd. Voor nieuwe krachten werd de toegang tot de bedrijven steeds moeilijker. Dat had niet alleen te maken met de opstelling van de bedrijfsaalmoezeniers. Structurele veranderingen bij de bedrijven speelden minstens zo’n grote rol. Om er enige te noemen: toenemende mechanisering en automatisering veranderden of vervingen zelfs het werk van de arbeiders en belemmerden de toegang en bewegingsvrijheid van buitenstaanders; een nieuwe generatie werkgevers en managers had minder kerkelijke binding; bedrijven hadden inmiddels hun eigen personeelsfunctionarissen, maatschappelijk werkers en bedrijfspsychologen aangesteld en hadden geen bedrijfsaalmoezeniers meer nodig voor het bevorderen van de interne verhoudingen en een goed arbeidsklimaat.

 

Arbeidspastoraat

Ondanks deze moeilijkheden overleefde het bedrijfsapostolaat deze crisis, omdat de bisdommen het belang van dit werk bleven zien. Overal kwam het tot een herziening, in het aartsbisdom Utrecht zelfs tot een nieuwe start. Dat kwam ook tot uiting in een nieuwe naam: industriepastoraat of bedrijfspastoraat. In de loop van de jaren tachtig raakte vrij algemeen de benaming arbeidspastoraat in zwang. Die naam brengt de bredere focus tot uitdrukking, dat de aandacht niet meer alleen gericht is op werken in industriële bedrijven, maar op de rol van arbeid en niet-arbeid in de samenleving. Het aantal werkers groeide weer wat tot vijftig katholieke arbeidspastores, waarvan de meesten pastoraal werker, en tien arbeidspredikanten. Op veel locaties werkten ook een groot aantal vrijwilligers mee.

 

Zondag van de Arbeid

Begin jaren tachtig verenigden de arbeiders binnen DISK zich in een eigen beweging, de Zevenbergse Conferentie. Ze wensten dat de katholieke kerk krachtiger stelling nam tegen het kapitalistisch stelsel en een Zondag van de Arbeid zou instellen rond 1 mei. De contacten met de bisschoppen verliepen moeizaam en de Zevenbergse Conferentie zou zich in later jaren vooral concentreren op eigen conferenties en analyses vanuit de ervaringen van de arbeiders. Wel werd in 1984 de Zondag van de Arbeid ingesteld, waarvoor het landelijk bureau DISK tot zijn opheffing jaarlijks het werkmateriaal samenstelde. Tegenwoordig doet de Raad van Kerken dat. Voor de arbeidspastores vormde deze themazondag een belangrijk hulpmiddel om in de territoriale parochies aandacht te vragen voor actuele ontwikkelingen rond arbeid en inkomen en hun werk te presenteren. Wel moest vanaf het begin de Zondag van de Arbeid in de parochieplanning concurreren met de viering van de Eerste Communie en soms ook met de Zondag voor de Oosterse Kerken. Naarmate het aantal arbeidspastores afnam, verminderde ook het aantal parochies dat aandacht besteedde aan de Zondag van de Arbeid.

    

                                                Materiaal voor Zondag van de Arbeid 1998

VIERDE FASE: HERNIEUWDE PASTORALE FASE

De verminderde toegang tot de bedrijven had noodgedwongen geleid tot een andere invulling van het bedrijfsgerichte spoor. Daarbij kwam de economische crisis van begin jaren tachtig met hoge werkloosheidscijfers en een grote uitstoot van arbeiders in de WAO. De aandacht van arbeidspastores voor mensen aan de onderkant in de bedrijven breidde zich uit naar mensen die tijdelijk of definitief buiten het arbeidsproces waren geplaatst: werklozen, arbeidsongeschikten, vutters e.d. Of ze gingen zich richten op mensen met laagbetaalde banen in andere sectoren dan de zware industrie: landbouw, zorginstellingen, schoonmaakbedrijven, pakjesbezorgers. Sommige arbeidspastores gingen zelf in deeltijd meewerken in een laagbetaalde functie om van binnenuit te ervaren wat dit betekent. Anderen kozen ervoor aanwezig te zijn in inloophuizen en ontmoetingsplekken voor werklozen en arbeidsongeschikten en zo de nodige ervaring op te doen. Ook kregen zij oog voor andere kwetsbare groepen: jongeren, vrouwen in de bijstand, migranten, flexwerkers, thuiswerkers.

Vanuit deze presentie in de wereld van laagbetaalde arbeid en van mensen zonder baan reflecteerden de arbeidspastores op hun ervaringen en ontmoetingen en verdiepten die via analyse en studie. De resultaten presenteerden zij vervolgens in kerkelijke bijeenkomsten en groepen en in het publieke debat.

 

Armoede

Luisterend naar de verhalen van de mensen die zij in hun werk ontmoetten, kwamen de arbeidspastores er in de jaren tachtig achter dat armoede nooit was weggeweest uit het rijke Nederland. Samen met de Raad van Kerken organiseerde DISK daarom in 1987 de eerste landelijke conferentie ‘De arme kant van Nederland’ en begon men ook een langjarige campagne tegen verarming en verrijking. Zowel landelijk als regionaal en plaatselijk waren arbeidspastores actief betrokken in deze campagne via ondersteuning van groepen van getroffenen, ontwikkelen van materiaal, organiseren van kerkelijke bijeenkomsten en acties naar de politiek.

 

 VIJFDE FASE: TOERUSTING EN DIENST

Vanaf het eind van de jaren negentig kreeg het kerkelijke spoor noodgedwongen een steeds groter accent. Wanneer bisdommen het arbeidspastoraat nog bleven financieren, gebeurde dat onder de voorwaarde dat de arbeidspastores zich steeds meer moesten richten op de toerusting van parochies rond vragen van arbeid en (gebrek aan) inkomen. Dat kwam ook tot uitdrukking in de organisatie van het werk. Meer en meer werden arbeidspastores onderdeel van de dekenale dienstverleningsstructuur. Tegelijk nam de aandacht en ruimte voor maatschappelijke vraagstukken in de parochies af vanwege fusieprocessen en kerksluitingen. Terwijl de belangrijkste reden voor het bestaan van het bedrijfsapostolaat en het arbeidspastoraat altijd de presentie van de kerk in de wereld van de arbeid was geweest, eerst om de wereld te herkerstenen, later om de kerk te voeden met ervaringen uit het werkmilieu, werd de ruimte voor presentie in de seculiere wereld steeds kleiner en werd daarmee ok de voedingsbodem voor de terugkoppeling naar de parochies steeds schraler. Daarmee kwam een einde aan het arbeidspastoraat als categoriaal pastoraat.

Opvallend is, dat in de laatste fasen het landelijk bureau van DISK relatief gezien een steeds belangrijker functie kreeg als centrum, van waaruit de parochies en kerkelijke gemeenten gevoed werden met waardevolle informatie en bruikbare werksuggesties rond de maatschappelijke vragen van arbeid en inkomen. Maar eind 2014 kwam ook daaraan een einde.

 

 

Belangrijkste bronnen:

 

Heleen van Andel, Met wie niet zacht wordt omgesprongen. 50 jaar Arbeidspastoraat bisdom Rotterdam, Rotterdam, 1998

 

Hub Crijns, Herman Noordergraaf, Eef van Vilsteren, Pendelen tussen werk en kerk. Verhalen rond de opkomst van het bedrijfsapostolaat, 1943-1976, Gorinchem, 1994

 

Rob Kuppens en Hub Crijns, Present tussen werk en kerk. Verhalen rond het arbeidspastoraat 1975-2006, Gorinchem 2008

 

Henk Meeuws, Geloof in arbeid. Een praktisch-theologische studie over het huidige arbeidspastoraat in Nederland 1943-1992, Den Haag 1993 (niet gepubliceerd onderzoek)

 

John Veldman, Project Bedrijfspastoraat. Een historisch en theologisch onderzoek naar een verantwoord spreken van de gelovige in de economie. Kampen 1998